Glukozamina a choroba zwyrodnieniowa stawów – przegląd badań naukowych
Glukozamina i chondroityna to suplementy zalecane przy osteoartrozie, czyli chorobie zwyrodnieniowej stawów. W tej serii dwóch artykułów sprawdzimy, co na temat ich skuteczności mówią nam badania naukowe. Zapraszamy do lektury.
Wszystkie artykuły z tej serii:
- Glukozamina a choroba zwyrodnieniowa stawów – przegląd badań naukowych
- Chondroityna a choroba zwyrodnieniowa stawów ‒ przegląd badań naukowych
Glukozamina – co to jest i co na jej temat mówią eksperci
W skali światowej sprzedaż suplementów z glukozaminą szacowana jest na 2 miliardy dolarów [1]. Substancja ta jest prekursorem dwóch najważniejszych składników tkanki chrzęstnej, jednak suplementacja podnosi stężenie we krwi w stopniu na tyle znikomym, że nie wywiera raczej bezpośredniego wpływu na proces tworzenia się chrząstki [2].
Tak na dobrą sprawę jednoznacznych informacji na temat skuteczności glukozaminy nie mamy w ogóle, bo w badaniach klinicznych w tym zakresie pełno jest wyraźnych niespójności [3]. A co jest niezawodnym czynnikiem prognostycznym wyników badania? Źródło finansowania [3]. Na korzystne działanie suplementów z glukozaminą wskazują badania sfinansowane przez samych producentów [4]. Natomiast z badań, na które fundusze pozyskano ze źródeł niezależnych, wynika, że glukozamina jest bezskuteczna [4].
W obliczu tych sprzeczności producentów suplementów z glukozaminą zaczęto podejrzewać o „stronniczość publikacji” [5]. Pojawiły się obawy, że wszelkie niewygodne wyniki były przez nich ukradkiem tuszowane, a publikowane były tylko badania sprzyjające branżowym interesom [5]. Między innymi właśnie dlatego, zgodnie z zaleceniami Amerykańskiego Kolegium Reumatologicznego (American College of Rheumatology), suplementacja glukozaminy jest stanowczo odradzana [5].
Wśród innych ekspertów opinie na temat glukozaminy są podzielone. Podczas gdy niektóre organizacje, w tym Amerykańska Akademia Chirurgów Ortopedów (American Academy of Orthopedic Surgeons) [6] czy Międzynarodowe Stowarzyszenie na rzecz Badań nad Chorobą Zwyrodnieniową Stawów (Osteoarthritis Research Society International) [7], są suplementacji kategorycznie przeciwne, inne jak chociażby Europejskie Towarzystwo Klinicznych i Ekonomicznych Aspektów Osteoporozy, Zapalnych Chorób Stawowych i Chorób Mięśniowo-Szkieletowych (European Society for Clinical and Economic Aspects of Osteoporosis, Osteoarthritis and Musculoskeletal Diseases) [7], nastawione są bardziej przychylnie, ale tylko w stosunku do glukozaminy jakości farmaceutycznej. Opatentowana tzw. krystaliczna glukozamina, sprzedawana w Europie wyłącznie na receptę, to jedyna postać jednoznacznie powiązana ze zmniejszeniem dolegliwości bólowych i poprawą funkcjonalności stawów u pacjentów cierpiących na osteoartrozę [8].
Zawartość glukozaminy w suplementach diety
W USA glukozamina sprzedawana jest w formie dostępnych bez recepty suplementów, które w badaniach przyniosły mieszane wyniki, a ich przegląd ujawnił ostatecznie ogólny brak skuteczności [8]. Wynika to prawdopodobnie z faktu, że jak pokazały analizy kontroli jakości, przeprowadzone m.in. przez Consumer Reports, w „suplementach z glukozaminą” glukozamina występuje czasem tylko w nazwie [8]. W badaniu z 2002 r. [9] przetestowano kilkanaście tego typu preparatów, a zgodność ilości deklarowanej na etykiecie ze składem rzeczywistym stwierdzono zaledwie w jednym przypadku.
Być może sprzeczności w wynikach badań nie wynikają ze stronniczości związanej ze źródłem finansowania, lecz raczej odzwierciedlają różnice w skuteczności między suplementami a prawdziwą glukozaminą farmaceutyczną [10]. Badania opłacone ze środków branżowych wzbudzałyby może mniej podejrzeń, gdyby tak wiele do życzenia nie pozostawiała transparentność w raportowaniu wyników. Właściciel badania nad glukozaminą krystaliczną odrzucił podobno wniosek o udostępnienie danych, co „rodzi wątpliwości w kwestii wiarygodności uzyskanych rezultatów” [11].
Efekty stosowania glukozaminy
Nawet w najbardziej rzetelnych badaniach nad glukozaminą jej wpływ na redukcję bólu okazał się dość ograniczony [10]. Efekt ten można wyrazić jako „standaryzowaną różnicę średnich” [12]. Przyjmuje się, że wynik 0,2 oznacza efekt słaby, 0,5 ‒ efekt umiarkowany, a 0,8 ‒ efekt silny [12]. W najlepszych badaniach nad glukozaminą krystaliczną wielkość efektu wyniosła 0,27, co jest równoznaczne z efektem słabym [10]. Wiemy, że glukozamina na receptę działa lepiej niż paracetamol, ale na równi z zastrzykami placebo [13]. W porównaniu z niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi typu ibuprofen [13] jest mniej skuteczna, ale za to bezpieczniejsza. Najlepsze jednak dopiero przed nami, bo mamy też publikacje, z których wynika, że możliwości glukozaminy nie kończą się na łagodzeniu objawów.
Dwa badania [14], [15], finansowane ze środków branżowych, wykazały, że u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego glukozamina jakości farmaceutycznej spowalniała postęp choroby w porównaniu z placebo przez okres 3 lat. Na podstawie pomiarów wykonanych przy zastosowaniu zdjęć rentgenowskich stwierdzono, że u uczestników leczonych glukozaminą osteoartroza (przejawiająca się zwężeniem szpary stawu) była o 62% mniej zaawansowana niż u uczestników w grupie placebo [16]. Zupełnie inaczej wyglądały wyniki dwóch późniejszych badań [17], [18], sfinansowanych ze źródeł niezależnych. Nie wykazano w nich, żeby glukozamina miała w jakimkolwiek stopniu ograniczać progresję choroby [17], [18]. Wszystkie cztery badania zestawiono ze sobą w przeglądzie systematycznym i metaanalizie z 2018 r. [1] i ostatecznie stwierdzono, że jeśli chodzi o wpływ na tempo rozwoju zmian chorobowych, glukozamina nie niesie za sobą żadnych korzyści. A ile prawdy jest w teorii, że skutkiem ubocznym takiego leczenia może być dłuższe życie?
Glukozamina a długość życia
Suplementacja glukozaminy wydłuża życie nicieni i myszy [19]. A co z ludźmi? Glukozaminę w kontekście śmiertelności po raz pierwszy przetestowano w badaniu kohortowym z 2012 r. [20]. Przez okres około 7 lat obserwowano tutaj mniej więcej 75 000 mieszkańców stanu Waszyngton, w przedziale wiekowym 50-76 lat, i wykazano, że osoby przyjmujące glukozaminę miały w tym czasie o 18% niższe ryzyko śmierci [20]. W 2020 r. opublikowano w tym zakresie dwa kolejne badania kohortowe. W pierwszym, przeprowadzonym na ogromną skalę badaniu UK Biobank, w którym przez okres 9 lat obserwowano niemal pół miliona osób, glukozaminę powiązano z obniżeniem ryzyka śmierci o 15% [21]. W drugim, krajowym badaniu przeprowadzonym w USA, stwierdzono redukcję ryzyka o 27% [22]. Kierując się hipotezą, jakoby suplementacja glukozaminy miała obniżać poziom białka CRP [23], naukowcy sugerowali, że niższa śmiertelność może być wynikiem działania przeciwzapalnego [24]. Teorie tę obaliło randomizowane badanie kontrolowane z 2007 r. [25], w którym wykazano, że na CRP glukozamina nie wpływa w ogóle. Bardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem tej redukcji śmiertelności może być tzw. efekt zdrowego użytkownika [22].
Przyjmowanie suplementów idzie zazwyczaj w parze z lepszym stanem zdrowia [26]. Badania pokazują, że osoby stosujące suplementy to najczęściej kobiety, z wyższym poziomem wykształcenia, które rzadziej chorują i podejmują zdrowsze wybory w zakresie diety i stylu życia, np. częściej ćwiczą, rzadziej palą papierosy [26]. To by wyjaśniało, dlaczego w badaniach obserwacyjnych suplementację powiązano z obniżeniem śmiertelności, ale w badaniach interwencyjnych wpływ glukozaminy był albo neutralny, albo wręcz negatywny [27].
Glukozamina a brak jednoznacznych dowodów
Jednym z najbardziej ewidentnych przykładów efektu zdrowego użytkownika jest fakt, że osoby starsze, które szczepią się przeciwko grypie, mają o 50% niższe całkowite ryzyko śmierci w okresie zimowym, podczas gdy grypa za wyższą śmiertelność zimą odpowiada jedynie w 10% [28]. I dlatego właśnie do ustanowienia związku przyczynowo-skutkowego potrzebujemy danych z randomizowanych badań kontrolowanych, a takich jak na razie nad glukozaminą nie przeprowadzono. W omówionych badaniach kohortowych próbowano kontrolować czynniki takie jak wiek, otyłość, aktywność fizyczna, poziom wykształcenia, czy palenie tytoniu [21], jednak uwzględnienie wszystkich czynników zakłócających wynikających ze stylu życia byłoby po prostu niemożliwe [22].
Źródło: nutritionfacts.org
[1] Knapik JJ, Pope R, Hoedebecke SS, Schram B, Orr R, Lieberman HR. Effects of Oral Glucosamine Sulfate on Osteoarthritis-Related Pain and Joint-Space Changes: Systematic Review and Meta-Analysis. J Spec Oper Med. 2018;18(4):139-147.[2] Biggee BA, Blinn CM, McAlindon TE, Nuite M, Silbert JE. Low levels of human serum glucosamine after ingestion of glucosamine sulphate relative to capability for peripheral effectiveness. Ann Rheum Dis. 2006;65(2):222-226.
[3] Vlad SC, LaValley MP, McAlindon TE, Felson DT. Glucosamine for pain in osteoarthritis: why do trial results differ? Arthritis Rheum. 2007;56(7):2267-2277.
[4] Wandel S, Jüni P, Tendal B, et al. Effects of glucosamine, chondroitin, or placebo in patients with osteoarthritis of hip or knee: network meta-analysis. BMJ. 2010;341:c4675.
[5] Kolasinski SL, Neogi T, Hochberg MC, et al. 2019 American College of Rheumatology/Arthritis Foundation Guideline for the Management of Osteoarthritis of the Hand, Hip, and Knee [published correction appears in Arthritis Rheumatol. 2021 May;73(5):799]. Arthritis Rheumatol. 2020;72(2):220-233.
[6] Jevsevar DS. Treatment of osteoarthritis of the knee: evidence-based guideline, 2nd edition. J Am Acad Orthop Surg. 2013;21(9):571-576.
[7] Arden NK, Perry TA, Bannuru RR, et al. Non-surgical management of knee osteoarthritis: comparison of ESCEO and OARSI 2019 guidelines. Nat Rev Rheumatol. 2021;17(1):59-66.
[8] Towheed TE, Maxwell L, Anastassiades TP, et al. Glucosamine therapy for treating osteoarthritis. Cochrane Database Syst Rev. 2005;2005(2):CD002946.
[9] Russell AS, Aghazadeh-Habashi A, Jamali F. Active ingredient consistency of commercially available glucosamine sulfate products. J Rheumatol. 2002;29(11):2407-2409.
[10] Eriksen P, Bartels EM, Altman RD, Bliddal H, Juhl C, Christensen R. Risk of bias and brand explain the observed inconsistency in trials on glucosamine for symptomatic relief of osteoarthritis: a meta-analysis of placebo-controlled trials. Arthritis Care Res (Hoboken). 2014;66(12):1844-1855.
[11] Runhaar J, Rozendaal RM, van Middelkoop M, et al. Response to: “Different glucosamine sulfate products generate different outcomes on osteoarthritis symptoms” by Reginster et al. Ann Rheum Dis. 2018;77(7):e40.
[12] Doshi R, Ostrovsky D. Glucosamine may be effective in treating pain due to knee osteoarthritis. Explore (NY). 2019;15(4):317-319.
[13] Bannuru RR, Schmid CH, Kent DM, Vaysbrot EE, Wong JB, McAlindon TE. Comparative effectiveness of pharmacologic interventions for knee osteoarthritis: a systematic review and network meta-analysis. Ann Intern Med. 2015;162(1):46-54.
[14] Pavelká K, Gatterová J, Olejarová M, Machacek S, Giacovelli G, Rovati LC. Glucosamine sulfate use and delay of progression of knee osteoarthritis: a 3-year, randomized, placebo-controlled, double-blind study. Arch Intern Med. 2002;162(18):2113-2123.
[15] Reginster JY, Deroisy R, Rovati LC, et al. Long-term effects of glucosamine sulphate on osteoarthritis progression: a randomised, placebo-controlled clinical trial. Lancet. 2001;357(9252):251-256.
[16] Veronese N, Demurtas J, Smith L, et al. Glucosamine sulphate: an umbrella review of health outcomes. Ther Adv Musculoskelet Dis. 2020;12:1759720X20975927.
[17] Fransen M, Agaliotis M, Nairn L, et al. Glucosamine and chondroitin for knee osteoarthritis: a double-blind randomised placebo-controlled clinical trial evaluating single and combination regimens. Ann Rheum Dis. 2015;74(5):851-858.
[18] Rozendaal RM, Koes BW, van Osch GJVM, et al. Effect of glucosamine sulfate on hip osteoarthritis: a randomized trial. Ann Intern Med. 2008;148(4):268-277.
[19] Weimer S, Priebs J, Kuhlow D, et al. D-Glucosamine supplementation extends life span of nematodes and of ageing mice. Nat Commun. 2014;5:3563.
[20] Bell GA, Kantor ED, Lampe JW, Shen DD, White E. Use of glucosamine and chondroitin in relation to mortality. Eur J Epidemiol. 2012;27(8):593-603.
[21] Li ZH, Gao X, Chung VC, et al. Associations of regular glucosamine use with all-cause and cause-specific mortality: a large prospective cohort study. Ann Rheum Dis. 2020;79(6):829-836.
[22] King DE, Xiang J. Glucosamine/chondroitin and mortality in a US NHANES cohort. J Am Board Fam Med. 2020;33(6):842-847.
[23] Kantor ED, Lampe JW, Vaughan TL, Peters U, Rehm CD, White E. Association between use of specialty dietary supplements and C-reactive protein concentrations. Am J Epidemiol. 2012;176(11):1002-1013.
[24] Ma H, Li X, Sun D, et al. Association of habitual glucosamine use with risk of cardiovascular disease: prospective study in UK Biobank. BMJ. 2019;365:l1628.
[25] Nakamura H, Masuko K, Yudoh K, Kato T, Kamada T, Kawahara T. Effects of glucosamine administration on patients with rheumatoid arthritis. Rheumatol Int. 2007;27(3):213-218.
[26] Kofoed CLF, Christensen J, Dragsted LO, Tjønneland A, Roswall N. Determinants of dietary supplement use–healthy individuals use dietary supplements. Br J Nutr. 2015;113(12):1993-2000.
[27] Shrank WH, Patrick AR, Brookhart MA. Healthy user and related biases in observational studies of preventive interventions: a primer for physicians. J Gen Intern Med. 2011;26(5):546-550.
[28] Simonsen L, Reichert TA, Viboud C, Blackwelder WC, Taylor RJ, Miller MA. Impact of influenza vaccination on seasonal mortality in the US elderly population. Arch Intern Med. 2005;165(3):265-272.
STRESZCZENIE:
Glukozamina to popularny suplement stosowany na chorobę zwyrodnieniową stawów, ale czy faktycznie działa? Badania są sprzeczne. Te finansowane przez producentów wskazują na jej skuteczność, natomiast niezależne analizy pokazują, że nie ma większego wpływu na stan stawów. Amerykańskie organizacje medyczne odradzają jej stosowanie, choć w Europie dostępna na receptę „krystaliczna glukozamina” może mieć pewne korzyści.
Problemem jest też jakość suplementów – testy wykazały, że wiele z nich nie zawiera deklarowanej ilości glukozaminy. Nawet w najlepszych badaniach jej wpływ na ból stawów był niewielki, a w porównaniu z ibuprofenem działa słabiej, choć jest bezpieczniejsza. Pojawiły się także badania sugerujące, że osoby przyjmujące glukozaminę żyją dłużej, ale może to wynikać z faktu, że na ogół prowadzą zdrowszy tryb życia.
Podsumowując – jeśli szukasz cudownego środka na stawy, glukozamina raczej nim nie jest. Może pomóc, ale jej skuteczność jest mocno dyskusyjna.